محله های قدیمی رشت؛ در کوچه‌پس‌کوچه‌های باطراوت شهر باران
محلات قدیمی، مجموعه‌ای از حافظه تاریخی، عواطف و احساسات مردمان هر شهری هستند. کوچه‌ها و خیابان‌هایی که نوع حرفه و زندگی مردم در دوره‌‌های گذشته و مناسبات آنها را نشان می‌دهند. محلات قدیمی هر شهری، مکانی با خاطرات جمعی تاریخی است. محلاتی که با وجود تغییرات در ساخت و سازهای امروزی، هنوز عطر و بوی گذشته را، در بناهای تاریخی، سردر خانه‌های قدیمی و مشاغل سنتی به عابران و گردشگران محله، هدیه می‌دهند. اگر اهل محله‌گردی هستید، برای آشنایی با محله های قدیمی رشت که کم از جاهای دیدنی رشت نیستند، در نابرو با من همراه باشید.
۱- استادسرا، خانه میرزاکوچک جنگلی
محله استاسرا یکی از محله های قدیمی رشت است که از سه جهت به خیابان معلم، سبزه میدان و خیابان سعدی راه دارد. این محله در عصر قاجار شامل ناحیه صالح‌آباد و بیجارکن بود. ساخت و سازهای سالهای اخیر، بافت فرسوده آن را تغییر داده و امروزه تعداد کمی از بناهای قدیمی در آن به چشم می‌خورد.
خانه میرزاکوچک جنگلی، رهبر جنبش جنگل و مبارز مشروطه‌خواه گیلانی در این محله قرار دارد و یکی از قدیمی‌ترین بناهای استادسرا به شمار می‌آید. معماری زیبا و بومی این خانه، با سقف‌های سفالی‌اش، یادآور رشت در سالهای دور است.
دیگر بنای تاریخی و قدیمی محله استادسرا، مسجد مستوفی با کاشی‌کاری و گچ‌بری مقرنس ساده است که درسال ۱۲۴۲هجری قمری برابر با ۱۲۰۶خورشیدی توسط میرزا محمد طاهر مستوفی بنا شده است. کتیبه بالای محراب این مسجد متضمن نام بانی و پادشاه دوران، یعنی فتحعلی‌شاه قاجار به تاریخ ۱۲۴۲ه. ق است. استادسرا یکی از اولین محلات شکل گرفته در رشت بوده و از این جهت در حافظه تاریخی قدیمیهای این شهر یادآور خاطرات بسیاری است.
۲- محله پیرسرای، پازلی به جامانده از تاریخ
خیابان پیرسرا از ابتدای سبزه میدان آغاز شده و تا خیابان سردارجنگل (سام) ادامه دارد. این محله به «گذرپیرسرا»، «آپیرسرا یا آقاپیرسرا» نیز مشهور است. پیرسرا در قدیم، شامل راسته بازاری بود که در آن خراطان و سازندگان وسایل چوبی و تزیینی مغازه داشتند.
از ابتدا تا انتهای خیابان «پیرسرا» مغازه‌های کوچک و بزرگ صنایع دستی چشم هر گردشگر و علاقه‌مند به هنر را به خود جلب می‌کند. سبدها و سفره‌های حصیری، قاشق، ابزار و اسباب بازی‌های چوبی، گمج و گلدان‌های سفالی، ظروف و وسایل تزیینی بومی با رنگ‌ها و طرح‌های زیبا، محله را تسخیر کرده‌اند. دیدن کسبه قدیمی محل که جلوی مغازه‌ها، گرد هم آمده‌اند و ضمن نوشیدن چای در استکان‌های کوچک کمرباریک، از هر دری صحبت می‌کنند، حس و حال خوبی دارد.
چراغ چند کارگاه نجاری و خراطی قدیمی، هنوز در این محله روشن است و از کنارش که عبور می کنیم، صدای برش چوب و عطر خوش براده‌های آن، ما را به سالهای دور می‌برد. خراطی حسن‌آقا، قدیمی‌ترین خراطی خیابان پیرسرا و شاید قدیمی‌ترین خراطی رشت در این محله قرار دارد. یک کارگاه چلنگری قدیمی هم در این محله که صاحب جوانی دارد، چراغ این حرفه سنتی را روشن نگاه داشته است.
مغازه‌های قدیمی پرنده‌فروشی این محله نیز، با صدای پرنده‌های پرسر و صدای رنگی و زیبا از جذابیت‌های پیرسراست. روی دیوار اکثر مغازه‌های این محله قدیمی، عکس جد صاحب مغازه دیده می‌شود که نشان از آن دارد که این مغازه و حرفه، نسل به نسل چرخیده تا به امروز رسیده است.
آقای «گیاه‌رنگ‌خواه» معروف به «گیاهی» از مغازه دارانی است که بیش از شصت سال کنارحمام تاریخی «گلزار» در عطاریش که نسل به نسل به او رسیده، کار می‌کند. مغازه‌اش پر از شیشه‌ها و قوطی‌های گل و گیاه و ضماد دارویی است. در محله پیرسرای رشت، بناهای تاریخی و خانه‌های قدیمی بسیاری وجود دارد. حمام تاریخی گلزار مربوط به عصرقاجار با کاشی‌کاری‌های زیبا و خانه‌های قدیمی با سقف سفالین چون: خانه خاندان شیرازی‌زاده یا خانه نصرت رحمانی (شاعر پرآوازه گیلانی)، خانه شفیعی ماسوله، خانه گیگاسری، ساختمان قدیمی نظیمه سابق و مانند آن از دیدنی‌های این محله هستند. همه دیدنی‌های دلپذیر این محله قدیمی، پیرسرا را به پازلی به جامانده از تاریخ و هنرِ این خطه، تبدیل کرده است.
۳- چمارسرا، محله‌ای با باغ‌های تاریخی
محله چمارسرا یا چومارسرای کیاب در انتهای خیابان بیستون قرار دارد. این محله جزو محله های قدیمی رشت به شمار می‌رود. چمارسرا از طرف جنوب به محله نقره‌دشت در خیابان سردار جنگل و از سمت غرب به رودخانه گوهررود و شهریاران و بوستان‌های مفاخر و سالار مشکات ختم می‌شود.
در محله چمارسرا بقعه «دانای علی» (که در زمانه خود مردی دانا و وارسته بود) در میانه خیابان بیستون واقع شده است. اگرچه ساختمان‌های جدید، بافت فرسوده این محله را تغییر داده‌اند، اما هنوز در چمارسرا، مغازه‌های قدیمی بسیاری با همان سبک و سیاق گذشته، وجود دارند. ردیف قهوه‌خانه‌های قدیمی با سقف‌های کوتاه به عنوان پاتوق اهالی این محل یا مغازه‌های زغال‌فروشی، کارگاه نجاری، چراغ‌سازی قدیمی بهمن آقا، چلنگری قنبری و امثال آن یادآور سالهای دور و مشاغل مهم آن زمانه است.
پل خشتی چمارسرا بر رودخانه گوهررود نیز سابقه‌ای تاریخی دارد. این پل در دوره حکومت خسروخان گرجی در سال ۱۲۳۰ تا ۱۲۳۴ ه.ق ساخته شده بود و بر اساس گفته اهالی قدیمی، در این محل چشمه‌ای جریان داشته که به «آب چشمه‌ای» معروف بوده و سطلی یک قران به فروش می‌رسید. امروز پل جدید بر بقایای پایه‌های پل قدیمی ساخته شده است.
بوستان سالار مشکات محله چمارسرا که در خیابان شهریاران قرار دارد، متعلق به حسینعلی سالار مشکات یکی از مالکان صاحب‌نام رشتی در دوره پهلوی در دهه ۴۰ خورشیدی بود. در این باغ تنها بقایای یخچال طبیعی باقی‌مانده در ناحیه شمال گیلان، با ارتفاع ۱۰ متر از سطح زمین و قطر ۲۰ متر قرار دارد. در گذشته در زمستان این یخچال را پر از برف می‌کردند و در فصل گرما یخ آن را می‌فروختند. محله چمارسرای رشت از حیث سابقه و بناهای تاریخی، یخچال قدیمی و مشاغل پر رونق گذشته، یکی از محلات پر از نوستالژی برای قدیمی‌رشتی‌هاست که قدم زدن در آن خالی از لطف نیست.
۴- محله ساغریسازان، گذر از تاریخ و معماری رشت قدیم
محله ساغریسازان یکی از محله های قدیمی رشت است که مجموعه کاملی از بناهای قدیمی، کوچه‌های تنگ و باریک و فرهنگ این شهر را در خود جای داده است. این محله از گذر بادی الله در خیابان مطهری شروع شده و به میدان پل‌عراق ختم می‌شود. این محله به صورت یک راسته بازار در مطهری قرار گرفته و در سالهای ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۸ از بخش اصلی بازار رشت جدا شده است
نام این محله از حرفه‌ای قدیمی یعنی مکان ساخت ساغری (نوعی چرم) جهت دوخت کفش گرفته شده است. حرفه‌ای که امروزه در این محله جز چند مورد، اثری نمی‌بینیم. این محله دیدنی‌های بسیاری را برای طرفداران معماری و فرهنگ گذشته در خود جای داده است. هرچند ساغریسازان هم‌اکنون در بافت قدیمی و فرسوده رشت قرار دارد و تنها یک گذرگاه محسوب می‌شود، اما امروزه به دلیل ختم شدن به چند خیابان، به محله‌ای شلوغ و پرتردد تبدیل شده است.
در این محله حمام‌های قدیمی چون: حمام نایب، برلیانت و حاجی وجود داشته که برخی هنوز به جا مانده و برخی نیز در نوسازی این محله نابود شده‌اند. متروکه حمام ساغریسازان یا حمام حاجی در ابتدای کوچه تحویلی به دلیل کاشی‌کاری زیبای سر در آن بسیار معروف است و یکی از سوژه‌های مورد علاقه عکاسان یه شمار می‌آید.
زیارتگاه‌های قدیمی: بقعه آقا سیدعباس و آقا سید اسماعیل با کبوتران رها در صحن و همچنین گلدسته قدیمی چهارده متری در جوار مسجد ساغریسازان که به تازگی بازسازی و مرمت شده است، از مکان‌های قدیمی مذهبی این محله‌اند. مغازه‌های قدیمی شیرینی‌پزی، کفش‌دوزی، قهوه‌خانه‌های قدیمی این محله با حضور اهالی و کسبه، یخ در بهشتفروشی سنتی رجب آقا که زمستان‌ها با لبو و کدوی داغ منتظر مشتریان همیشگی‌اش هست و آش فروشی قدیمی طوطی با آش‌های داغ و خوشمزه‌اش از جذابیت‌های محله ساغریسازان است.
این محله پر از خانه‌های بزرگ و زیبا با پنجر‌های بسیار و سقف‌های سفالین‌سر است که با حیاط‌های بزرگ پر درخت و حوض‌های فیروزه‌ای و کاشی‌کاری‌های هنرمندانه چشم هر بیننده‌ای را مسحور می‌کند.
ساغریسازان در گذشته از محلات اعیان‌نشین رشت به‌حساب می‌آمده و به‌سبب سکونت ساکنانش اعتبار فراوانی داشته است. خاندان سمیعی از چهره‌های شاخص و پراعتبار شهر رشت بودند در این محله سکونت داشتند و خانه‌های بسیاری از این خاندان در این محله موجود دارد. یکی از مهم‌ترین خانه‌های آنها، خانه‌ای بزرگ و زیبا در کوچه بلورچیان این محله است که از سال ۱۳۹۰ با عنوان خانه فرهنگ گیلان فعال است و در آن نشست‌ها و کارگاه‌های هنری و ادبی برگزار می‌شود. ساغریسازان از آن دست محله‌های است که هر کسی در آن قدم می‌زند، گویی رشت قدیم را با بناهای تاریخی و فرهنگ گذشته‌اش مرور می‌کند.
۵- محله چله‌خانه، نمونه‌ای از هویت و اصالت رشت
چله‌خانه، یکی از محله های قدیمی رشت است که از شمال به خیابان علم‌الهدی، از جنوب به بلوار حافظ، از شرق به خیابان امام خمینی و از غرب به خیابان ۲۲ بهمن می‌رسد. میدان دکتر حشمت (همرزم میرزاکوچک) با سردیس نصب‌شده بر میدان یکی از شاخصه‌های مهم این محله قدیمی است.
ساختمان‌های مختلف اداری، همچون دادگستری، اداره ثبت اسناد، بانک‌ها و مانند آن در چله‌خانه قرار دارد است. بر اساس روایت اهالی محله، در قدیم گروهی درویش در این مکان چهل شبانه روز به دعا و نیایش می‌پرداختند، شمع روشن می‌کردند و حاجت می گرفتند و این نام از قدیم به عنوان چله‌خانه یا خانه‌ای برای چله گرفتن نام گذاری شد.
در قدیم در این محله سه خانقاه وجود داشت که بعدها خانقاه‌ها برداشته شدند، اما هنوز یک خانقاه که مربوط به سلسه ذهبیه است، در کوچه مدرسه جلایی وجود دارد. چله‌خانه به دلیل نزدیکی به بازار، در قدیم بیشتر محل زندگی بازاریان بوده و محله‌ای گران‌قیمت محسوب می‌شد. تعدادی مغازه قدیمی با سقف سفالی و طاق ضربی هنوز در این محله نفس می‌کشد و قدمت‌شان به حول و حوش سالهای ۱۳۱۸ خورشیدی می‌رسد. قهوه‌خانه ابتدای چله‌خانه و طباخی احمد هم از مغازه‌های قدیمی این محله‌اند که در سالهای ابتدایی دهه ۴۰ فعال شدند. طباخی احمد رحیم‌زاده خود، بخشی از تاریخ چله‌خانه محسوب می‌شود. او حدود ۵۰ سال پیش، این طباخی را تاسیس کرد.
این مغازه قبلا، کوچک و یک دهنه بود؛ اما امروزه توسعه یافته، دوطبقه و سه دهنه شده و به صورت خانوادگی اداره می‌شود. آش مادربزرگ نیز در این محله، با بیش از ۲۰ سال سابقه فعالیت، مشتریان بسیاری از گوشه و کنار شهر دارد.
در این محله، مسجدی به نام همین محله یعنی چله‌خانه با قدمت تاریخی واقع شده است. در این مسجد مزار میرنظام‌الدین که نسب وی بر اساس گفته‌ها به امام علی‌النقی می‌رسد، قرار دارد. در پشت این مسجد آرامگاه دکتر حشمت همرزم و یار میرزاکوچک خان نیز قرار گرفته است. چله‌خانه نمونه کوچکی از هویت و اصالت شهر رشت است. هر آنچه از رشت در ذهن داریم، می‌توانید هنگام قدم زدن در این محله ببینیم و لذت ببریم.
۶- محله سرخبنده، بافتی قدیمی در دل شهر
سرخبنده یکی از محله های قدیمی رشت است که در خیابان تختی قرار دارد. خیابان تختی رشت بیشتر به خاطر محله قدیمی«سرخبنده» که در دل آن جای گرفته، معروف است. حمام قدیمی «چشکلار» در این محله، یکی از بناهای تاریخی و از اولین حمام‌های شهر رشت در سالهای بسیار دور بوده که امروزه نیمه ویران و فرسوده است. خاندان بزرگ تحویلداری از دوران سلطنت قاجار در این محله قدیمی ساکن بودند.
در بازارچه سرخبنده، مغازه‌ها و مشاغل مختلفی دیده می‌شود که چراغ برخی از گذشته روشن مانده است. برخی از کسبه این محله، سال‌هاست در آن‌جا به حرفه خود مشغو‌اند. کله‌پاچه‌پزی آقای برزه با عطر آشنایی که برای عاشقان این خوراک ایرانی لذت‌بخش است، یکی از همان مغازه‌‌هاست که صاحب آن بیش از نیم قرن به این کار مشغول است و خوراک کله‌پاچه‌اش مشتریان ثابت خود را دارد. از دیگر مغازه‌های قدیمی این محله، می‌توان به لوله‌فروشی ابتدای سرخبنده اشاره کرد که صاحب آن، پنجاه سال به این کار در این محله مشغول بوده و از کسبه پرسابقه این محله محسوب می‌شود.
محله سرخبنده در خیابان تختی از آن محلاتی است که با قدم زدن در آن می‌توان به حس و حال خوبی دست یافت. این خیابان در مقایسه با سایر نقاط رشت کمتر با ساخت و سازهای جدید، تغییر چهره داده است، بنابراین بافت و مغازه‌های قدیمی آن برای علاقه‌مندان به اصالت و هویت رشت قدیم دیدنی است.
۷- محله سرچشمه، از قبرستان ارمنی‌ها تا باربری‌های قدیمی
محله سرچشمه در خیابان پورداوود و در کنار رودخانه زرجوب قرار دارد و از محلات قدیمی این شهر محسوب می‌شود. محله سرچشمه از شمال به گذر کردمحله و از جنوب به رودخانه زرجوب و محله رودبارتان ختم می‌شود.
قبرستان ارامنه رشت در مجاورت ارمنی بولاق یا وارتاپت بولاق در این محله قرار دارد. ارامنه مهاجر از ارمنستان به این محل «خلیفه بولاق» هم می‌گفتند. این قبرستان بیش از دو هزار متر مـربع وسـعت دارد. گفته شده زمانی که شاه عباس سی هزار ارمنی را به گیلان کوچ داد، ارامنه گیلان برای ساختن مدرسه، کلیسا و گورستان زمین دریافت کردند و به احتمال زیاد این گورستان ویژه ارمنی‌ها نیز باید از همان دوره باقی مانده باشد.
در این محله انواع دیزی‌سراها و قلیان‌سراهای قدیمی و جدید قرار گرفته که در تمام طول روز مشتریان خاص خود را دارد. در محله سرچشمه، چند گاراژ باربری قدیمی چون: گاراژ سعادت و باربری توکلی نیز قرار دارند که سابقه‌ای طولانی در این کار دارند.
۸- محله پل‌عراق، دروازه رشت در سالهای دور
محله پل‌عراق رشت، یکی از محله های قدیمی رشت است. در گذشته، کاروان‌های بازرگانی از منطقه عراقات (اراک فعلی) به رشت می‌آمدند و در این محل بساط خود را پهن می‌کردند. زمانی که که این پل ساخته شد، به دلیل سابقه آن به پل عراق شهرت یافت و محله مسکونی و تجاری فراوانی نیز حول آن شکل گرفت.
پل‌عراق رشت که در زبان گیلکی، به آن پوردعراق هم می‌گویند، در عصر قاجار ساخته شده، در حقیقت دروازه رشت بود. پل عراق یکی از بناهای نسبتا تاریخی رشت است که در عصر پهلوی‌ها برخی از نام‌آوران این کشور چون: پروین اعتصامی، نیمایوشیج و سعید نفیسی بر آن ایستاده و عکسی به یادگار گرفته‌اند.
امروز این پل تاریخی تخریب شده و پل دیگر با وسعت و پهنای بیشتری جایگزینش شده است. در حال حاضر مراکز نظامی شهر رشت مانند: پادگان ارتش و نیروی دریایی، مرکز سپاه گیلان و … در نزدیکی آن قرار دارد. محله پل عراق به محله قدیمی ساغریسازان راه دارد و بنای قدیمی و تاریخی دانشسرای مقدماتی رشت نیز در بین این دو محله قرار دارد و یکی از بناهای تاریخی رشت با ۱۲۰ سال قدمت است.
۹- صندوق عدالت، محله‌ای برای دادخواهی در عصر قاجار
محله صندوق عدالت در خیابان لاکانی رشت قرار دارد و یکی از محله های قدیمی رشت است. عنوان این محله نیز پیشینه‌ای تاریخی دارد که به عصر قاجار بازمی‌گردد. یکی از ابداعات ناصرالدین شاه قاجار تأسیس صندوق عدالت بود، وی در سال ۱۲۸۱ ه.ق دستور داده بود که صندوقی در میادین و یا محلات قرار دهند و هرکس عریضه‌ای به شاه دارد در آن صندوق بیندازد. این محله نیز بنا بر شواهد تاریخی محل قرارگیری این صندوق بوده و با همین نام نیز تا به امروز باقی مانده است.
سابقا حمام قدیمی «خمیران شریفیه» در این محله قرار داشت که البته سال‌هاست تخریب شده است. این محله به محله قدیمی چله‌خانه راه دارد. در این محله چند نانوایی و بقالی قدیمی نیز به چشم می‌خورد که از قدیمی‌ترین مغازه های این محله‌اند.
آش‌سرای مرادی در محله صندوق عدالت از محبوب‌ترین مراکز فروش آش در شهر رشت و بنیانگذار عرضه آش کیلویی در گیلان است که موسس آن کارش را در سال ۱۳۴۷ آغاز کرده و کم‌کم گسترش داده است و در تمام ایام سال مخصوصا ماه رمضان مملو از مشتری است. همه کسانی که گذرشان به محله صندوق عدالت می‌افتد، عطر و بوی آش‌سرای مرادی آنها سرمست می‌کند.
۱۰- زرجوب، محله‌ای در جوار رودخانه شهر
زرجوب یا لب‌آب، نام میدان و از محله های قدیمی رشت است که در کنار رودخانه زرجوب واقع شده است. رودخانه زرجوب یکی از دو شاخه رودخانه سپیدرود است که از میان شهر رشت می‌گذرد. این رودخانه سابقا پرآب بوده و زیستگاه ماهیان رودخانه‌ای به شمار می‌رفت، اما امروزه وضعیت خوبی ندارد.
شکل‌گیری شهر رشت از زرجوب آغاز و به سمت گوهر رود در غرب رشت ادامه یافت. میدان زرجوب از یک سمت به صیقلان و شهرداری رشت و از سوی دیگر به خیابان لاهیجان مرتبط است و از دو جانب دیگر به خیابان امین ضرب و ارمنی بولاق می‌رسد. بسیاری از خانه‌ها و مغازه‌های این محله، یکی پس از دیگری در حاشیه رودخانه زرجوب شکل گرفته‌اند. بخشی از دو طرف رودخانه زرجوب، کاملا مسکونی و بخش‌هایی نیز تجاری‌اند.
ابتدای محله زرجوب پر از مغازه‌های فروش میوه و تره بار، مرغ و ماهی، گوشت و قلیان سراهای متعدد و البته بسیار شلوغ است. چند سال اخیر سنگفرش بازارچه زرجوب و رسیدگی به پیاده‌رو این محله، برای احیای بافت تاریخی محله لب آب صورت گرفته است که ظاهری زیبا و منظم به آن داده است. رستوران معروف جهانگیر که بنیانگذار پلوکباب محلی در گیلان است از سال ۱۳۴۲ خورشیدی در میدان زرجوب قرار دارد و جزو قدیمیهای این محله است. همچنین وجود کباب‌سرای محبوب حاج حسین در محله لب‌آب یا زرجوب، این محله را به یکی از نقاط شکم‌گردی برای عاشقان کباب نیز تبدیل کرده است.
رشت یکی از زیباترین شهرهای ایران است که با بافت زیبای خود بخش مهمی از هویت ایرانی را می‌سازد. قدم زدن در محله های قدیمی رشت را می‌توان لذت‌بخش‌ترین تفریح عصرهای این شهر دانست.